İnsanın ihyasından medeniyetin inşasına…

İşte Ahmet Türkben’in Haber7 için kaleme aldığı “İnsanın ihyasından medeniyetin inşasına…” başlıklı yazısı:

Medeniyet; taşlar ve binalarla değil, faziletli ve nitelikli beşerlerle inşa edilir. O, bir fikrin ete kemiğe bürünmesi, bir ruhun toplumu şekillendirmesi, bir inancın hayat bulmasıdır. Medeniyet dediğimiz bu büyük yürüyüş; insanın iman, uygunluk, fazilet, adalet ve hikmetle kendini ıslah ve ihya etmesiyle başlar. Bir insan kendini değiştirdiğinde bu değişim topluma yansır ve toplum değişimin diriltici soluğuyla medeniyetleri inşa eder.

MEDENİYETE SEYAHAT: ISLAH, İHYA,  İNŞA

Medeniyet seyahati, kendi içimize bakmakla başlar. Evvel çürüyen dokuları temizlemek, sonra kaybedilen bedelleri tekrar yeşertmek, nihayetinde ise bu dirilişi kurumsal bir yapıya dönüştürmek… Tıpkı bir çınar ağacı üzere. Köklerdeki çürükler temizlenmeden, yeni filizler yeşermez; yeşermeyen filizler ise koca bir çınara dönüşemez. Başka bir sözle, medeniyetin inşası üç kademeli bir sürecin sonucudur: Islah, ihya ve inşa.

Islah, bozulmuş olanı düzeltme sürecidir. Hem kişi hem de toplum düzleminde; ahlaki, fikrî ve amelî sapmaların fark edilmesiyle başlar. Amacı, berbatlıktan arınmak ve özle yine bağ kurmaktır. Islah olmadan hakikatin ne olduğu tam olarak anlaşılamaz; zira insan, evvel neyi kaybettiğini bilmeli ve onu aramalıdır.

Kelime manası prestijiyle ıslah; “düzeltmek, daha uygun hâle getirmek, fesadı gidermek” demektir. Islah, yalnızca ferdin kendi iç dünyasında değil; toplum yapısında, münasebetlerde, hatta sistemlerde de gerçekleşmesi gereken esaslı bir dönüşümdür. Bu tarafıyla ıslah, yüzeysel bir değişimi değil, derinlikli bir muhasebeyi ve samimi bir arınmayı tabir eder.

Fıkıh literatürümüzün temel kaynaklarından Mecelle’de geçen meşhur düstur bunu şöyle açıklar: “Def’-i mefâsid, celb-i menâfi’den evlâdır.” yani “Zararı ortadan kaldırmak, yarar elde etmekten daha önceliklidir.” Bu yaklaşım, evvel berbatlığı giderme, akabinde yeterliliği tesis etme anlayışını merkeze alır. Zira temeli bozulmuş bir yapıya direkt yeterlilik bina edilemez; evvel yerin sağlamlaştırılması gerekir.

“Tek istediğim, gücümün yettiğince ıslah etmektir.” diyen peygamber daveti, her müminin imkânları ölçüsünde ıslah sorumluluğu taşıdığını hatırlatır. Bu kelam, küçük üzere görünen ferdî gayretlerin aslında ne kadar kıymetli olduğunu ortaya koyar. Islahla arındırılan bu yer, artık hayatın hakikatle tekrar buluşacağı bir ihya sürecine hazır hâle gelmiştir.

İhya, bu ıslah süreciyle temizlenen tabana ruh ve şuur kazandırma etabıdır. Unutulan bedellerin tekrar canlandırılması, hakikatin gönülde ve hayatta karşılık bulmasıdır. İhya, kişinin iç dünyasında bir diriliş başlatır ve bu diriliş vakitle topluma yayılır.

“Kim bir insanı ihya eder (diriltir)se, bütün insanları ihya etmiş (diriltmiş) üzere olur.”  ayet-i kerimesi, beşere verilen kıymeti ve yeterliliğin dönüştürücü gücünü ortaya koyar; zira bir insanın ihyası, tıpkı vakitte bir toplumun ıslahı ve bir medeniyetin inşası demektir.

Bir toplumun dirilişi de çöküşü de onun kıymetleriyle olan alakasına bağlıdır. “Bir toplum kendilerindeki özellikleri değiştirinceye kadar Allah, onlarda bulunanı değiştirmez.”    emr-i ilahisi bu gerçeği açıkça beyan eder. Ahlaki ve manevi pahaları koruyan toplumlar, sahip oldukları nimetleri koruma eder; bu bedelleri kaybettiklerinde ise yıkım kaçınılmaz olur. Bu sebeple, medeniyet seyahati, ıslahla başlar, ihya ile kökleşir ve inşa ile kurumsallaşır.

İnşa, ıslah ve ihya süreçleriyle oluşturulan sağlam temeller üzerine kurulan yapının ismidir. Islah ile kötülüklerden arınan, ihya ile kıymetlerle dirilen bir toplum; lakin bu iki evreden sonra kalıcı, sürdürülebilir ve nitelikli yapılar ortaya koyabilir. İnşa, sırf fizikî yapılar, kentler ya da mimari eserler kurmak değildir. Gerçek manada inşa, kişinin iç dünyasında başlayan ahlaki ve fikrî temellerin, toplum sistemine yansımasıdır. Hukuk, iktisat, eğitim, sanat ve idare anlayışı dâhil tüm toplumsal yapı ve kurumlar bu temel üzerinde yükselir.

İnşa, bir tertip kurma, bir hayat nizamı oluşturma uğraşıdır. Bu nizamın merkezinde adalet, meşveret, emanet, ehliyet ve liyakat üzere kadim unsurlar yer alır. Şayet bu bedeller inşa sürecinin omurgasını oluşturmazsa ortaya çıkan yapı kalıcı ve kapsayıcı olamaz.

Tarih boyunca esaslı medeniyetlerin tamamı, bu üçlü sürecin sağlıklı işlemesiyle varlık kazanmıştır. İnsan ve irfan mektepleri; evvel fertleri ahlakla donatmış (ıslah), sonra gönülleri ve zihinleri diriltmiş (ihya), akabinde bu gönül medeniyetini kurumsallaştırarak kentleriyle, ilim merkezleriyle, irfan mektepleriyle, vakıflarıyla, adalet teşkilatlarıyla bir toplum modeli inşa etmiştir. Bu bağlamda inşa; fikirle yoğrulmuş bir anlayışın, uygulamaya dökülen unsurların ve esaslı bir medeniyet tasavvurunun, somut kurumlar ve sistemler aracılığıyla yaşanır hâle getirilmesidir. Eğitimden kültüre, hukuktan mimariye kadar insanı merkeze alan bir sistem kurmak, gerçek bir inşa faaliyetidir. Hasebiyle inşa; yalnızca bugünü şekillendiren değil, geleceğe taşınan bir sorumluluktur. Şayet sağlam temeller üzerinde yükselirse bir medeniyet asırlarca ayakta kalabilir. Aksi hâlde, görünüşte güçlü olan yapılar bile içten çürümeye başlar ve birinci sarsıntıda yıkılır.

Islah, yozlaşmayı düzeltir; ihya, kıymetleri canlandırır; inşa ise dirilişin kalıcı hâle gelmesini temin eder. Bir milletin geleceği de işte bu üç kavramın hayata ne kadar geçirildiğiyle direkt ilgilidir.

GEÇMİŞTEN GELECEĞE YÜRÜMEK

İnsan, geçmişiyle var olur. Köklerini unutan bir toplum, tarihî hafızasını, kültürel mirasını ve manevi bedellerini kaybettiğinde yalnızca maddi manada değil, ruhen de bir çöküş yaşar. Maziye sırtını dönen toplumlar, vakitle kimliksizleşir ve diğerlerinin şekillendirdiği bir dünyada savrulmaya mahkûm olurlar. Meğer geçmişimiz, yalnızca hatırlanacak bir anı değil, bugünü inşa eden bir ilham kaynağıdır; zira her ağaç kendi köklerinde yükselir. Bu anlayışla, medeniyetimizin ruhunu yaşatmak ve geleceğe taşımak, fakat köklerimize bağlı kalmakla mümkündür. Nasıl ki kökü derinlere uzanan bir ağaç fırtınalara karşı dimdik durabiliyorsa, kendi bedellerinden beslenen bir toplum da vaktin, dijitalleşmenin, kültürel yozlaşmanın, ekonomik dalgalanmaların ve global krizlerin oluşturduğu meydan okumalara karşı ayakta kalabilir; lakin bu direnç daima bir ıslah ve ihya şuurunu kuşanmakla mümkündür.

Bir medeniyetin yine inşası, onun özünü, pahalarını ve ruhunu kavramakla mümkündür. Geçmişin esaslı mirasına dayanan lakin geleceğe yönelmeyi tabir eden “kökü mazide olan âtî” sözü, medeniyetimizin sırf nostaljiyle değil, geleceği inşa edecek bir bilince sahip olunması gerektiğini vurgular.

Bu yaklaşım etrafında yaşanan fikrî bir münazara, sıkıntıyı veciz bir biçimde özetler. 

Ziya Gökalp, Yahya Kemal’e:

“Harabisin, harabati değilsin / Gözün mazidedir, âtî değilsin”
diye seslenir. Yahya Kemal ise bu tenkide esaslı bir karşılık verir:

“Ne harâbî, ne harâbâtîyim / Kökü mazide olan âtîyim.”

Yahya Kemal’in bu yanıtı, geçmişi yalnızca hatırlamak değil; onu geleceğe taşıyan bir şuurla kavramak gerektiğinin en şık tabiridir.

Mütefekkir Cemil Meriç’in: “İnsan kökleriyle insandır, köklerini kaybeden toplum birinci evvel insan olma vasfını kaybeder. Mazideki kudretimiz hatıra olarak da yaşasa ayakta durmamızı mümkün kılmıştır.” kelamı, medeniyetin sürekliliği ve kimlik şuuru açısından önemli bir hakikati söz eder.

Yahya Kemal’in ‘köklü gelecek’ vizyonu ile Cemil Meriç’in ‘hafıza’ vurgusu aslında tıpkı hakikatin iki yüzüdür. Medeniyet, geçmişin mum ışığında geleceği okuyabilme maharetidir.

Endülüs’ün kütüphaneleri evvel âlimlerin zihninde, Selçuklu’nun kervansarayları yolcuların inancında, Osmanlı’nın külliyeleri vakıf insanların gönüllerinde inşa edilmişti. Selimiye’nin kubbeleri evvel ilimle yoğrulmuş bir akılda, akabinde ihlasla çarpan bir kalpte şekillenmiş; medrese evvel niyette, çarşı evvel ahlakta, devlet evvel adalette kurulmuştu. Mimari yükselmeden evvel niyet, fikir, ahlak ve takva insanı yüceltmişti. Süleymaniye’yi büyük yapan, sütunlara nakşedilen aşk-ı ilahidir. Divriği’yi mükemmel kılan, her oymada tecelli eden sabır ve mana arayışı; Topkapı’yı saray yapan, adaletle yükselen kulesi; Dolmabahçe’yi ihtişamlı kılan, bir medeniyetin son nefesindeki vakarıdır. Kapadokya’yı bugüne taşıyan ise insanın toprakla yazdığı ortak bir öyküdür.

Medeniyet inşası, bir jenerasyonun kendisinden sonrakilere bırakacağı ahlakî bir vasiyettir. Bugün elimizde tuttuğumuz fener, yalnızca kendi yolumuzu aydınlatmak için değil, arttan gelenlere yol göstermek içindir.

Unutmayalım ki; Süleymaniye’yi, Kubbetü’s-Sahra’yı, El Hamra’yı inşa eden, taşların ortasına sinen ruhtur. O ruhla birlikte medeniyet idrakini de yitirdiğimizde geriye yalnızca temaşa edilen lakin iletisini okuyamadığımız ve ilham alamadığımız bir ihtişam kalır. Halbuki her taş, bir kelam; her kemer, bir yakarıştır. Manasını yitiren mimari, sessiz bir kitaba döner; gören gözler için bir hicran, idrak eden kalpler için bir miras, tefekkür eden akıl sahipleri için ise bir şahit ve bir emanettir.

Medeniyetimizi sadece geçmişin bir anısı ya da iftihar vesilesi olarak değil, bugünü şekillendiren, istikametimizi belirleyen ve geleceğe taraf veren bir şuur olarak yaşatma duasıyla…