İşte Atatürk’ün Cumhuriyet’i ilan ettiği anlar! 101 yıl önce bunları söyledi…
Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Ulusal Mücadele’yi zaferle sonuçlandıran Türk milletinin yeni devletinin yüzünü çağdaşlaşma ve demokrasiye çevirdi. Yeni devletin, yeni başşehrinin Ankara olmasının akabinde mevcut rejimin isminin de bütün açıklığıyla konulması, yeni devletin yeni liderinin da seçilmesi gerekiyordu.
Lozan Antlaşması’nın onayı için birtakım yabancı ülkeler de Türkiye’deki yeni devlet rejiminin daha açık biçimde belirlenmesini istiyor, 27 Ekim’de İcra Vekilleri Heyeti’nin istifası ve meclisin itimadını kazanacak kabinenin kurulamaması da Meclis’i buhrana sürüklüyordu.
Yaşananlar Mustafa Kemal Atatürk’e, cumhuriyeti ilan etmek için beklediği fırsatı verdi.
28 Ekim 1923 akşamına kadar hükümetin kurulamaması üzerine Atatürk, Çankaya Köşkü’nde arkadaşlarına “Efendiler; yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz” diyerek fikrini açıkladı.
Atatürk o gece, idare biçiminin Cumhuriyet olması için 1921 Anayasası’nın birtakım hususlarını değiştiren kanun tasarısını İsmet İnönü ile hazırladı.
“TÜRKİYE DEVLETİ BİR CUMHURİYETTİR”
Anadolu Ajansı Arşivi’ndeki bültene nazaran; anayasa değişikliğini içeren teklif ivedilikle görüşülmesi için Anayasa Kurulu tarafından 29 Ekim 1923 Pazartesi saat 18.00’de İsmet İnönü başkanlığında toplanan Meclis’e sunuldu.
Meclis’in görüşüne sunulan teklifte şu kararlar yer aldı:
“Egemenlik kayıtsız kuralsız milletindir. Ulusal işlerin fiili yönetimin idare biçimi halka dayanmaktadır. Türkiye Devleti bir cumhuriyettir.
Türkiye Devleti’nin dini İslam, resmi lisanı Türkçedir.
Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından yönetilir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı, Genel Şuranın toplantısında bir yasama devri mühleti için kendi üyeleri ortasında Millet Meclisi tarafından seçilir. Cumhurbaşkanı vazifesini halefi seçilene kadar sürdürür. Geçmiş lider yine seçilebilir.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, Türk Devleti’nin başıdır. Bu sıfatıyla gerekli gördüğü vakit, Büyük Millet Meclisi ve Bakanlar Heyetinin başkanlığını yapar.
Kurul Başkanı, Cumhurbaşkanı tarafından ve Meclis üyeleri ortasından seçilir. Başka bakanlar yeniden milletvekilleri arasında, Kurul Başkanı tarafından seçilir. Kurulun listesi Büyük Millet Meclisinin onayına, Cumhurbaşkanı tarafından sunulur.”
“YAŞASIN CUMHURİYET!”
Cumhuriyetin ilanının gerekliliğini açıklayan Yunus Nadi Bey, kurul ismine kelam alarak Mondros Mütarekesi’ne kadar yaşanan olayları hatırlattı.
Daha sonra kürsüye çıkan Vasıf Bey, cumhuriyetin sağlayacağı kazanımlarını anlattı.
Söz alan Eyüp Sabri Hoca Efendi, gecikmeden cumhurbaşkanının seçimiyle devam edilmesini talep etti.
Konuşmaların akabinde tasarı saat 20.30’da oturuma katılan 158 üyenin tamamının oyuyla kabul edildi. Cumhuriyetin ilanı “Yaşasın Cumhuriyet” nidaları ve alkışlarla karşılandı.
ATATÜRK’ÜN CUMHURBAŞKANI OLARAK BİRİNCİ KONUŞMASI
Cumhuriyetin ilanından akabinde cumhurbaşkanlığı seçimine geçildi.
O güne kadar devlet başkanlığı misyonu, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Başkanı olarak Mustafa Kemal Paşa tarafından yürütülmüştü.
Yapılan kapalı oylamada, Gazi Mustafa Kemal 158 milletvekilinin tamamının oyunu alarak TBMM tarafından yeni Türk devletinin birinci cumhurbaşkanı seçildi.
Cumhurbaşkanı unvanıyla Meclis’te birinci sefer kürsüye çıkan Mustafa Kemal’in konuşması, TBMM kayıtlarında şöyle yer aldı:
“Efendiler; asırlardan beri Doğu’da haksızlığa ve zulme uğramış olan milletimiz, Türk milleti, gerçekte soydan sahip bulunduğu yüksek kabiliyetlerden mahrum zannediliyordu.
Son yıllarda milletimizin fiili olarak gösterdiği kabiliyet, istidat ve kavrayış kendi hakkında berbat düşünenlerin ne kadar gafil ve ne kadar gerçeği görmekten uzak, görünüşe aldanan beşerler olduğunu pek hoş ispat etti.
Milletimiz kendisinde var olan vasıfları ve kıymeti, hükümetin yeni ismiyle medeniyet dünyasına çok daha çarçabuk gösterebilecektir. Türkiye Cumhuriyeti, dünya devletleri ortasında tuttuğu yere layık olduğunu yapıtlarıyla ispat edecektir.
Arkadaşlar; bu yüksek rejimi yaratan Türk milletinin son dört yıl içinde kazandığı zafer, bundan sonra da birkaç misli olmak üzere kendini gösterecektir. Bendeniz, kazandığım bu itimat ve itimada layık olmak için pek kıymetli gördüğüm bir noktadaki gereksinimi arz etmek mecburiyetindeyim. O gereksinim, büyük heyetinizin şahsıma karşı gösterdiği sevgi, inanç ve takviyenin devamıdır. Lakin bu sayede ve Tanrı’nın yardımıyla, bana verdiğiniz ve vereceğiniz misyonları en düzgün biçimde yapabileceğimi ümit ediyorum.
Daima sayın arkadaşlarımın ellerine çok samimi ve sıkı bir halde yapışarak, kendimi onların şahıslarından bir an bile uzak görmeyerek çalışacağım. Hep milletin sevgi ve inancına dayanarak daima birlikte ileri gideceğiz. Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır.”
1925’TEN BERİ ULUSAL BAYRAM OLARAK KUTLANIYOR
Türk halkı, 29 Ekim gecesi ve 30 Ekim günü Cumhuriyet’in ilanını kutladı.
26 Ekim 1924’te yayımlanan kararname ile Cumhuriyet’in ilanının 101 pare top atışı ve düzenlenecek etkinliklerle kutlanmasına karar verildi. Karar doğrultusunda 29 Ekim 1924’teki etkinlikler, kutlamaların başlangıcı oldu.
Hariciye Vekaleti, 2 Şubat 1925’te bir kanun teklifiyle 29 Ekim’in bayram olmasını önerdi. Teklif, Meclis Anayasa Kurulu tarafından incelendi ve 18 Nisan’da karara bağlandı.
TBMM’de teklifin 19 Nisan’da kabul edilmesiyle 29 Ekim, 1925 yılından bu yana “Milli Bayram” olarak kutlanmaya başlandı.
