Türkiye’nin bilgi ve sınav odaklı eğitim sisteminin geleceği

Enderun Özgün Eğitimciler Derneği, Maarif Platformu ve İnsan Vakfı’nın iştirakiyle “Yeni Bir Ölçeme Kıymetlendirme Vizyonu Çalıştayı” düzenlenecek. 17-18 Mayıs’ta İnsan Vakfı Bursa Şubesi’nde düzenlenecek çalıştayda, eğitimde ölçme ve kıymetlendirme sistemi masaya yatırılacak.

Maarif Platformu Lideri ve Çalıştay Bilim Kurulu Lideri Prof. Dr. Osman Çakmak Çalıştayın gaye ve çerçevesi hakkında şu bilgileri verdi:

 Maarif Platformu, Enderun Özgün Eğitimciler Derneği ve İnsan Vakfı iş birliğiyle 17 Mayıs 2025 tarihinde hayata geçireceğimiz “Ölçme Kıymetlendirme Vizyonu Çalıştayı”nda, Türk eğitim sisteminin imtihan odaklı ölçme kıymetlendirme anlayışını kapsamlı bir halde ele alıyoruz. Mevcut sistemin, milyonlarca öğrencinin farklı öğrenme tarzlarına ve yeteneklerine ahenk sağlamayan, “tek tip elbise” mantığıyla işleyen bir “fabrika bandı” üzere olduğu tespitini yapmaktayız. Bu yaklaşım, öğrencilerimizin kişisel farklılıklarını ve çeşitli öğrenme gereksinimlerini göz gerisi eden, standardize edilmiş bir yapıyı temsil etmektedir.

Gündemdeki “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli”nin sunduğu yenilikçi eğitim vizyonuna karşın, merkezi imtihanların (“gölge devleri” olarak nitelendirdiğimiz LGS ve YKS gibi) bu modelin gayelerini gerçekleştirme potansiyelini sınırlama hatta sıfırlama riski taşıdığını görmekteyiz. Merkezi imtihan sistemine yönelik tahlil üretilmeden atılacak adımların, şimdi rayları döşenmemiş bir süratli trenin seyahatine benzeyeceği aşikardır. Çünkü modelin uygulama evresinde olduğu bu süreçte, mevcut imtihan sisteminin baskın tesiri,   dönüşümü engelleme potansiyeline sahiptir. Bu nedenle, çalıştayımızda mevcut ölçme kıymetlendirme sistemini  inceleyerek, “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli”nin vizyonuyla uyumlu, daha esnek ve öğrenci odaklı bir yapıya nasıl kavuşturabileceğimizi de tartışacağız.

Çünkü modelin temelini oluşturan keşif, faaliyet, maharet ve kıymet odaklı eğitim anlayışı, mevcut imtihan sisteminin “betonarme bir kale duvarı” üzere aşılması güç bir mahzurla karşı karşıyadır. Merkezi imtihanların dar kapsamlı ve bilgi odaklı yapısı, modelin daha bütüncül ve öğrenci merkezli yaklaşımıyla temel bir çelişki içindedir.  

Sonuç olarak, çalıştayının temel maksadını oluşturan merkezi imtihan yapısının “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli”nin maksatlarıyla uyumlu hale getirilmesi ve öğrencilerin  beceri ve “marifetlerini” ve “değerlerini” de kapsayacak bir ölçme kıymetlendirme sistemine geçilmesi zaruriliği vardır.  Eğitimdeki “tek tip elbise” anlayışından vazgeçilerek, her öğrencinin ferdi özelliklerine uygun, “üzerine tam oturan” bir ölçme kıymetlendirme sisteminin oluşturulması, çalıştayın  temel beklentisidir.   

Tek Tip Elbise

Bakanlığın müfredatı “atom mühendisliği projesi” üzere en ince ayrıntısına kadar çizmesi, öğretmeni bir “emir eri” pozisyonuna indirgemektedir. Meğer MEB, yıl sonunda öğrencinin cebine koyması gereken “bilgi anahtarlarını” ve “beceri alet çantasını” belirleyip gerisini, öğrencisini en düzgün tanıyan, onlara “yerel şiveyle” en âlâ biçimde ulaşabilecek öğretmene bırakmalıdır. Devlet, vatandaşına ve “kaptanı” olan öğretmenine güvenmek zorundadır.

Bu “tek tipçilik”, “süper zekâlı” öğrencileri “cüce yarışında birinci gelmek” üzere bir anlamsızlığa mahkûm etmekte, onların “tembellik virüsü” kapmasına neden olmaktadır. Üniversitelerimiz dahi “tek tip fabrika” üzere tıpkı “standart ürünleri” çıkarmakta, bu çağın “rengarenk” meslek ve kişisel farklılıklarına yanıt verememektedir.

 Mevcut eğitim sistemimiz, her öğrenciyi birebir “kalıptan” çıkarmaya çalışan, “tek vücut herkese uyar” mantığıyla hareket eden, fakat milyonlarca farklı renkte çiçeğe birebir vazoyu dayatan bir anlayışın eseridir. Bu “eğitim birliği” anlayışı artık “mezara gömülmeli”, yerine her bölgenin kendi gereksinimine nazaran şekillenecek yapılar teşkil edilmelidir.

Yozlaşmanın asıl kaynağı  “tekelci müfredat” ve onun doğal sonucu olan “bilgi putperestliği” ile “sınav canavarıdır”. Bu “müfredat mafyası”, ders kitabı yazımını “altın musluklu bir rant çeşmesine” çevirmekte, özel ders ve kurs dalını beslemekte, devletin kasasını olduğu kadar velilerin cüzdanını da  “delik deşik” etmektedir. İlkokuldan itibaren merkezi imtihanlara “kilitlenen” çocuklar toplumsal hayattan “uzaylı gibi” uzaklaşmakta, aileler “gölge müfredatın” ek masraflarıyla “yangın yerine” dönen cepleriyle baş başa kalmaktadır. Bu “sömürü düzeni”, eğitimi “kripto yapıların” tesirine açık hale getirmektedir.

Sınav Dopingli Muvaffakiyetin Acı Reçetesi

Çalıştayımızın bir öteki kıymetli odak noktası da, ismine “başarı” dediğimiz o tılsımlı sözün içini nasıl doldurduğumuzdur. Mevcut “Başarı” anlayışımız, maalesef öğrenmeyi bir yarış atı üzere yalnızca finiş çizgisine, yani imtihanda üç fazla netle komşunun çocuğunu geçmeye odaklıyor. Çocuklarımızın bereketli fikir pınarları kuruyor, sorun çözme kasları zayıflıyor. Diploma, meslek, makam maksat olunca; iman, tevazu, edep üzere kıymetler “modası geçmiş” eşyalar üzere sandığa kaldırılıyor.

Bu “kazan da nasıl kazanırsan kazan” anlayışı, ahlakı  soyup posasını çıkarıyor. Rekabetin zehri, çocuklarımızı “benim zaferim, onun gözyaşı” anlayışına itiyor. Omuzlarındaki “ya başaramazsam” korkusu, öğrenme hevesini bir “mum gibi” üfleyip söndürüyor. İmtihan odaklılık beyni “bilgi hamalı” yapıyor.

Fıtratın İzinde ve Faziletin Peşinde İmtihanların Yine Yapılandırılması

Peki, bu “çıkmaz sokağın tabelasını” ne vakit değiştireceğiz? Başarıyı yalnızca parlak karneye değil, çocuğun ahlakına, vicdanına, “insan olma” seyahatindeki çabasına de endeksleyen bir terazi kurmalıyız. Tıpkı Selçuklu ve Osmanlı medreselerindeki “icazet” üzere; yalnızca bilgi değil, irfan, edep ve topluma yararlı olma ehliyeti de aranmalıdır. Her çocuğun “fıtrat” denilen o eşsiz özünü keşfetmesine yardımcı olmalı, onları tek tip bir “üretim bandından” geçirmemeliyiz.

Bu bağlamda,  çalıştayımızda aşağıdaki temel bahisleri ve “gözlükleri çıkararak” bakacağımız tahlil yollarını tartışmaya açacağız:

Çalıştayda “Neşter Vurulacak” Esas Bahisler:

• “Tek Tip Elbise”den Kurtuluş: Eğitimde Mahallileşme ve Özerklik
  • Merkeziyetçi anlayışın ve “eğitim birliği” inhisarının terk edilmesi.
  • Her bölgede özerk “eğitim cumhuriyetleri” yahut “bilgi fabrikaları” modelinin tartışılması (ilkokuldan üniversiteye, YÖK dahil).
  • Müfredatın “Crtl+C, Ctrl+V” mantığından çıkarılıp, lokal gereksinimlere ve okulun “kendi mutfağına” nazaran şekillendirilmesi.
• Sınavların Kıskacındaki “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli”: Acil Yapılandırma İhtiyacı
  • LGS ve YKS üzere merkezi imtihanların, keşfe, faaliyete, hünere ve bedele dayalı eğitim modelleri üzerindeki “engelleyici” tesirinin tahlili.
  • Sınav sisteminin, yalnızca bilgiyi değil, Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli’nin hedeflediği yetkinlikleri, marifetleri ve kıymetleri ölçecek biçimde “yeniden formatlanması”.
•  Başarının Tekrar Tanımlanması
  • Sınav puanı ve diploma odaklı “başarı” anlayışının eleştirisi.
  • Ahlaki, vicdani, toplumsal ve duygusal gelişimi içeren çok boyutlu, “insan-ı kamil” gayesine yönelik bir muvaffakiyet tarifi.
  • Rekabet yerine işbirliğini, “elalem ne der” zekası yerine duygusal ve ahlaki zekayı öne çıkaran bir yaklaşım.
• Öğretmene İnanç, Öğrenciye Nefes: Pedagojik Serbestlik
  • Öğretmenin “emir eri” değil, “kendi işinin patronu” ve “kaptanı” olması.
  • “Bilgi anahtarları” ve “beceri alet çantası” maksatları dışında öğretmene metodolojik özgürlük tanınması.
  • Her öğrencinin “farklı şarj olma” suratına ve öğrenme tarzına uygun esnek yaklaşımlar.
• Farklı Yeteneklere Farklı “Kulvarlar”: Şahsa Özel Eğitim ve Tematik Üniversiteler
  • “Herkes tıpkı hamurdan yapılmadı” prensibiyle, farklı zorluk düzeylerinde “büfe gibi” çeşitlendirilmiş müfredatlar.
  • “Süper zekâlı” öğrencilerin körelmesini önleyecek, potansiyellerini açığa çıkaracak sistemler.
  • Üniversitelerin “tek tip fabrika” olmaktan çıkarılıp, “tematik üniversiteler” ile çeşitlendirilmesi.
  • “El işi, göz nuru” temel marifet eğitiminin anaokulundan itibaren eğitimin “temel harcı” olması.
• “Müfredat Mafyası” ve “Sınav Canavarı” ile Uğraş:
  • Tek tip ve merkeziyetçi müfredatın yarattığı “rant çeşmesi” (ders kitapları, kurslar) ve “gölge müfredat” probleminin tahlili.
  • Devlet kitaplarının fonksiyonelliği ve kullanımının yine kıymetlendirilmesi.
  • Çocuklar üzerindeki çok imtihan baskısının ve ruhsal tesirlerinin azaltılması.

80 milyonluk bir ülkeyi, tek bir merkezden imtihanlarla ve merkezi bürokrasiyle yönetmeye çalışmak, sırf eşitsizliği artırmakta ve tüm yanlışlıkların temelini oluşturmaktadır. Bu yaklaşım; bölgesel farklılıkları yok sayan, öğrenciyi ve öğretmeni birebir kalıba sokan bir anlayışın eseridir.

Ölçme ve kıymetlendirme sistemimiz, bu merkeziyetçi yaklaşımın en sancılı alanıdır. Milyonlarca öğrenciyi birebir imtihanla, birebir ölçütlerle pahalandırmak; ne adil olabilir ne de gelişimi teşvik eder. Her öğrencinin farklı kurallarda, farklı imkânlarla yetiştiği bir ülkede, herkesi tek bir imtihanla “ölçmek” aslında hiç kimseyi hakikat ölçmemektir. Bu yüzden, imtihanların belirleyiciliğini azaltmanın yolu; ülkeyi bölgesel eğitim modelleriyle yapılandırmak ve gereksinimlere nazaran çeşitlendirilmiş ölçme-değerlendirme araçları kullanmaktır. Yerelin dinamiklerine nazaran şekillenen esnek sistemler, öğrencilerin gerçek potansiyelini ortaya çıkaracaktır.

Çözüm

Her bölgede, ilkokuldan üniversiteye kadar tüm eğitim gemilerini yönetecek, YÖK’ü bile kendi “bölge limanına” demirletecek   kendi “bilgi fabrikaları” kurmaktır. Bu fabrikalar ortasında filizlenecek “tatlı bir rekabet” ise bilimde, sanatta, eğitimde kaç “şampiyonluklar” doğuracaktır.

Bütün sorunun özünde insanımıza güvensizlik ve  “özgürlüklerin kısıtlanması” yatıyor. Bürokrasi ve merkeziyetçilik, bitmek bilmeyen bir “grip salgını” üzere sorun ve çaresizlik üretiyor. Meğer deva, beşere, yani “ağrıyı çeken” halka ve onun “kaptanı” olan öğretmene güvenmekte; onların özgürlüklerini “prangalamamakta” batındır. Halkı “cahil sürüsü” üzere görüp tahlilden dışlamak, felakete davetiye çıkarmaktır. Bırakın halk, üniversite rektörleri ile, eğitim fakültesi dekanları ile,   valilerle, ulusal eğitim müdürlerine ve okul müdürleri ile  kendi “tezgahında” muhtaçlığına nazaran eğitimi nasıl yapılandıracağını göstersin!

Ve en kıymetlisi, öğretmenler! Bakanlığın ve ilgili müdürlüklerin, müfredatı “hangi gün hangi bahis işlenecek” diye “ferman buyurması” yerine, yalnızca bir “yol haritası”, bir “tavsiye” sunması kafidir. MEB, yıl sonunda öğrencinin “zihin heybesine” atması gereken “bilgi ve maharet tohumlarını” işaret etsin; gerisini öğretmenin “ustalığına” bıraksın. Neden her öğretmen dersi aynı “pilav tarifiyle” pişirmek zorunda olsun? Bırakın hür  kalsınlar da, adam yerine konulduğunun farkına varsınlar. Öğrencilerine en uygun bildikleri “yerel lezzetlerle”, kendi “enstrümanlarıyla” ulaşsınlar. Kimse “emir eri” olarak verimli olamaz; öğretmen “kendi işinin patronu” olmalıdır.

Sanılmasın ki bunun için tüm sistemi “dinamitlemek” gerekiyor. Hayır! Tek gereken, “kafa yapısını” değiştirmek, “vatandaş yanlış yapar” paranoyasından vazgeçip “güven” düğmesine basmaktır. Güvenmiyorsan da “emniyet kemerini” takarsın; yani kontrol düzeneğini çalıştırırsın. Lakin en baştan “aman düşecek” diye çocuğu hiç yürütmemek, onu ömür uzunluğu “emeklemeye” mahkûm etmektir.